Lễ hội Bà Chúa Xứ còn được biết đến với cái tên lễ Vía Bà. Đây là một trong những nét văn hóa độc đáo nhất tại xứ Châu Đốc, An Giang. Có thể nói, lễ Vía Bà là một trong những nét văn hóa tâm linh lâu đời nhất nhì tại Việt Nam. Và cho đến nay, vẫn còn rất nhiều con dân tôn thờ các Bà Chúa. Lễ hội này đặc biệt đến mức thu hút sự chú ý của hàng nghìn du khách mỗi năm. Lễ hội chỉ được tổ chức vào 23/4 đến 27/4 âm lịch hằng năm. Đến với lễ Vía Bà, bạn sẽ được chiêm ngưỡng những màn trình diễn có một không hai. Và mức độ hoành tráng cũng thuộc hàng nhất nhì tại Việt Nam đấy!
Mục Lục
Tổng quan về lễ hội Bà Chúa Xứ
Lễ Hội Bà Chúa Xứ hay còn gọi là Lễ Vía Bà, là một lễ hội của người dân Nam Bộ. Nằm dưới Núi Sam, thị xã Châu Đốc, tỉnh An Giang. Núi Sam là một quần thể di tích lịch sử văn hóa với chùa cổ Tây An. Cũng như với miếu Bà Chúa Xứ, chùa Hang, lăng Thoại Ngọc Hầu… Lễ hội được diễn ra tại Miếu Bà Chúa Xứ bắt đầu từ đêm 23/4 – 27/4 Âm lịch. Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam là Lễ hội cấp quốc gia. Mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc của cư dân vùng sông nước Nam bộ.
Lễ hội Bà Chúa Xứ được chia thành 5 phần lễ
Phần Lễ của Lễ Hội Bà Chúa Xứ được phân làm 5 phần lễ:
Lễ Tắm Bà
Vào đúng 24 giờ đêm ngày 23 và rạng sáng ngày 24 tháng 4 Âm lịch sẽ bắt đầu khai lễ từ việc tắm Bà.
Lễ Tắm Bà những lại chỉ là làm vệ sinh tượng Bà
Nói là Tắm Bà nhưng thực tế là chỉ lau chùi những mảng bụi bậm trên tượng thờ. Và sau đó thay xiêm y ( áo Mão ) cho tượng bà. Nước dùng để tắm tượng Bà là loại nước thơm. Còn bộ y phục cũ của Bà sẽ được cắt ra từng mảng nhỏ. Nhằm phân phát những người đến trẩy hội. Và đó được coi như lá bùa hộ mệnh của Bà ban cho. Nhờ đó giúp người dân giúp họ khỏe mạnh và chừ tà ma quỷ.
Nghi thức đầu tiên của “lễ tắm Bà” là thắp sáng hai cây đèn sáp to trước tượng Bà. Sau đó ông chánh bái và hai vị bô lão sẽ niệm hương, dâng rượu, trà. Kế đến sẽ là ban quản trị lần lượt niệm hương cầu nguyện, lễ tất. Bức màn vải có viền ren thêu chữ, hoa nhiều màu sặc sỡ được kéo ngang bệ thờ. Bức màn che khuất khu vực đặt tượng Bà. Và sẽ có một nhóm 4 – 5 phục nữ vào vén màn và chuẩn bị tắm Bà.
Trước tiên là cởi mão, khăn đội trên tượng, rồi lần lượt đến đai áo, áo ngoài, áo trong. Để lộ toàn thân pho tượng bằng đá sa thạch ở tư thế ngồi. Phía dưới chân Bà sẽ được đặt một chậu nước hoa xông lên thơm ngát. Rồi sẽ lần lượt từng chiếc khăn thấm vào lau lên pho tượng Bà.
Dâng hương hoa cho các Bà Chúa
Sau khi tắm Bà bằng nước thơm thì sẽ có một mâm cổ đựng đầy nước hoa được dâng lên. Mỗi lọ sẽ được xịt một ít lên tượng Bà. Sau đó sẽ được trả lại cho chủ nhân đem về làm vật gia bảo. Cuối cùng sẽ là một bộ xiêm y đẹp nhất, lộng lẫy nhất được dâng cúng rồi khoác lên tượng Bà. Sau đó thắt đai và đội mão lên đầu. Kết thúc nghi thức tắm Bà, bức màn vải sẽ được vén lên. Mọi người đến trẩy hội sẽ chen nhau đến gần chiêm ngưỡng và xin lộc từ Bà. Và kế đến sẽ được tự do bái lễ, dâng hương.
Lễ thỉnh sắc Thoại Ngọc Hầu
Lễ này sẽ diễn ra vào lúc 15 giờ ngày 24 tháng 4 Âm lịch. Các bô lão trong làng và Ban quản trị lăng miếu sẽ mặc lễ phục chỉnh tề. Họ sẽ sang lăng Thoại Ngọc Hầu nằm đối diện với miếu Bà để làm lễ Thỉnh Sắc. Rước bốn sắc (bài vị) của Ngọc Hầu, Nguyễn Văn Thoại, bà nhị phẩm Trương Thị Miệt và bài vị Hội Đồng.
Đoàn Thỉnh Sắc sẽ có đoàn múa lân miếu Bà đi trước. Tiếp sau đó sẽ là ông chánh bái, hai vị bô lão và những vị chức sắc khác. Theo sau là các học trò lễ xếp thành hai hàng dọc, tay cầm cờ phướn đi hầu trước và sau long đình do bốn người khiêng. Sau nghi thức dâng hoa, niệm hương tế lễ, đoàn Thỉnh sắc sẽ rước bốn bài vị Thoại Ngọc Hầu lên long đình về miếu Bà. Cuối cùng ban quản trị sẽ dâng hương thỉnh an, lễ thỉnh sắc sẽ kết thúc.
Lễ Túc Yết
Phần lễ thứ ba nằm trong năm phần lễ của Lễ Hội Bà Chúa Xứ đó là Lễ Túc Yết. Lễ cúng này sẽ được diễn ra vào lúc 00 giờ ngày 25 và ráng sáng ngày 26 tháng 4 Âm Lịch.
Dâng lễ cúng các Bà Chúa
Tất cả các bô lão và ban quản trị sẽ mặc lễ phục chỉnh tề. Sau đó đứng xếp hàng hai bên trước tượng Bà. Theo sau là bốn học trò lễ và bốn đào thầy, đứng chính diện với tượng Bà sẽ là ông chánh bái. Chuẩn bị hành lễ, vật lễ cúng sẽ bao gồm một con heo trắng (đã được cạo sạch lông và mổ bụng sạch sẽ, chưa nấu chín), một đĩa đựng huyết heo và ít lông heo gọi chung là “mao huyết”, một mâm xôi, một mâm trái cây, một mâm trầu cau và một đĩa gạo muối. Tất cả lễ vật được chuẩn bị sẽ được bày trên bàn đặt trước tượng Bà Chúa Xứ.
Bắt đầu “khởi cổ”
Vào nghi thức lễ, ông chánh bái và các vị bô lão sẽ đến niệm hương trước bàn thờ, kế tiếp sẽ là phần “khởi cổ”. Khi ba hồi trống và ba hồi chiêng được vang lên là lúc đó nhạc lễ bắt đầu trỗi lên sẽ là lễ dâng hương, chúc tửu, hiến trà. Từng diễn biến của buổi lễ sẽ được hai người xướng lễ, một xướng nội, một xướng ngoại – xướng to lên.
Sau khi hành lễ dân hương, dâng hoa thì tiếp theo sẽ là lễ dâng ba lần rượu (tức là chúc tửu), dâng ba lần trà (tức là hiến trà), sau đó theo lệnh của người xướng lễ thì bản văn tế sẽ được mang đến trước bàn thờ, một người trong ban quản trị sẽ đại diện đọc bản văn tế. Vừa dứt đoạn bản văn tế thì ông chánh bái sẽ đốt bản văn tế này cùng với một ít giấy vàng mã, rồi sau đó sẽ lật ngửa con heo trắng trước khi khiêng đi, phần cúng túc yết sẽ kết thúc tại đây.
Lễ Xây Chầu
Sau khi kết thúc cúng Túc Yết thì sẽ đến Lễ Xây Chầu. Đầu tiên người ta sẽ khiêng bàn thờ tổ ra ngoài và thay vào đó là một cái Trống Chầu, sau đó vào lễ người xướng nội sẽ hô to ” ca công tựu vị”, vừa dứt
tiếng hô thì ông chánh bái ca công liền bước đến vái bàn thờ đặt giữa võ ca, tay cầm hai dùi trống nâng lên ngang trán và bắt đầu khấn vái. Sau khi khấn vái thì ông chánh bái ca công sẽ cầm nhánh dương nhúng vào tô nước thánh vừa đọc lời cầu nguyện vừa vảy nước xung quanh.
Đọc xong, ông chánh bái ca công sẽ đánh ba hồi trống Chầu và xướng tiếp “ca công tiếp giá”, lập tức đoàn hát bộ nổi chiêng trống rộ lên và chương trình hát bội chính thức bắt đầu. Phần hát bội này nhằm cầu nguyện cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Và những vở tuồng được diễn tại Miếu Bà như: Trần Bình Trọng, Sát Thát, Lưu Kim Đính, Trưng Nữ Vương,…
Lễ Chánh Tế
Phần lễ cuối cùng đó là lễ Chánh Tế. Nghi Lễ sẽ được diễn ra vào lúc 4 giờ sáng ngày 26 tháng 4 Âm lịch, và nghi thức giống cúng Túc Yết. Đến chiều ngày 27 tháng 4 Âm lịch sẽ đưa sắc Thoại Ngọc Hầu về lại
lăng và kết thúc Lễ Hội Bà Chúa Xứ.
Bên cạnh phần nghi lễ hoành tráng thì phần “hội” cũng không kém phần hấp dẫn và thú vị. Phần “hội sẽ có các hoạt động văn hóa đặc sắc dân gian được biểu diễn như múa lân, múa mâm thao, múa đĩa chén,…Song hành, còn có các tập tục mê tín như xin xâm, bói toán, đồng bóng,…được diễn ra liên tục trong những ngày này.
Đề xuất công nhân lễ hội Bà Chúa Xứ là di sản văn hóa
Văn phòng Chính phủ vừa có công văn về việc dự kiến lập hồ sơ các di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của Việt Nam trình Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO). Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam đồng ý giao Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành, địa phương liên quan lập hồ sơ các di sản văn hóa phi vật thể: Mo Mường (Hòa Bình) và lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam (An Giang) để trình Thủ tướng Chính phủ cho phép đệ trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới.
Cũng theo lãnh đạo ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh An Giang, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam diễn ra từ ngày 22 đến 27-4 (âm lịch) với nhiều nghi thức truyền thống như lễ phục hiện rước tượng bà từ đỉnh núi Sam xuống miếu thờ, lễ tắm bà, lễ thỉnh sắc thần ông Thoại Ngọc Hầu và 2 vị phu nhân, lễ túc yết, Xây chầu, chánh tế và hồi sắc.
Năm 2001, lễ hội này đã được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là lễ hội cấp quốc gia. Đến ngày 19-12-2014, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam đã được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia thuộc loại hình lễ hội truyền thống.